Winterreise

Schuberts ‘Winterreis’ is een cyclus van vierentwintig liederen voor stem en piano. Het is het summum van het Duitse klassieke Lied, een mijlpaal in de geschiedenis van de romantiek en een inspiratiebron voor talrijke culturele iconen, van Samuel Beckett tot Thomas Mann. Ik zing het nu al bijna veertig jaar: van toen ik nog een twintigjarige student geschiedenis was tot en met vandaag, als 57-jarige professionele zanger.

Ik heb dit buitengewone werk vanuit alle mogelijke invalshoeken benaderd. Ik heb het ‘gewoon’ gezongen, in zalen over de hele wereld en gekleed in concertkostuum. Ik heb er in 1997, het jaar van Schuberts tweehonderdste verjaardag, een tv-film over gemaakt met regisseur David Alden. Ik heb het opgenomen met de Noorse pianist Leif Ove Andsnes. Ik heb het in een geënsceneerde versie gebracht op het grote podium van het Teatro Comunale in Firenze, samen met pianist Julius Drake en onder leiding van Roberto Andò. Ik heb er een boek over geschreven, Schubert’s Winter Journey: Anatomy of an Obsession (in het Nederlands uitgebracht als Schuberts Winterreise: Een meesterwerk ontleed). En nu breng ik het nog eens, in de Munt. Obsession indeed.

Alleen voer ik straks niet Schuberts Winterreise uit, maar Hans Zenders ‘gecomponeerde interpretatie’ van het stuk, voor orkest.

Hans Zender (1936-2019) schreef het in 1993 en kende er een enorm succes mee: zijn versie werd wereldwijd talloze keren uitgevoerd en er bestaan ook verschillende opnames van. Zender was een grote personaliteit binnen de Duitse muzikale avant-garde. Hij stond in de jaren ’80 aan het hoofd van de Hamburgse Staatsopera, en schuwde daarbij de controverse niet. Men heeft hem vaak vergeleken met de invloedrijke, tien jaar oudere Fransman Pierre Boulez: beiden waren actief als dirigent, pedagoog en essayist – muziekfilosofen van het zuiverste soort. Maar Zenders versie van Winterreise reikt verder dan de hedendaagse klassieke-muziekscene: de luisteraar maakt kennis met een techniek die Schuberts origineel reflecteert en refracteert via een reeks van spiegels en caleidoscopen, terwijl de wezenlijke identiteit ervan behouden blijft.

Zender rekt de muziek uit, onderbreekt haar, onderwerpt haar aan filmische montage- en slow motion-procedés, maar de band met Schuberts originele visie, die geprojecteerd wordt door de persoon van de zanger, blijft overeind. Deze nieuwe benadering van Winterreise is geen avant-gardistische aanval of een modernistisch anti-stuk. Het is eerder een werk dat ons een conversatie aanbiedt – en soms een confrontatie – tussen verleden en heden.

Ian Bostridge over The Dark Mirror, een geënsceneerde versie van Zenders Winterreise.

Het is doordrongen van klanken uit een heel scala aan muziek die gecomponeerd is tussen 1828 (het jaar waarin Winterreise werd uitgegeven) en 1996. Deze versie van Schuberts liedcyclus mogen we gerust als vreemd ervaren, een vreemdheid die ook Schuberts tijdgenoten bij het origineel ervoeren en die voor ons misschien wat verloren is gegaan. Het bevestigt dat de muziek veel verschillende dingen heeft betekend voor de generaties tussen Schubert en ons. Zender stelt het als volgt: “Je ziet plots het beeld van een geliefde meester dat twee- en driemaal vermenigvuldigd wordt, en dit als het ware vanuit verschillende invalshoeken, vanuit verschillende perspectieven.”

Toen ik het boek over Schuberts Winterreise aan het schrijven was, wilde ik twee zaken bereiken: ik wilde begrijpen hoe dit sleutelwerk zijn eigen tijd heeft overleefd en in de geschiedenis werd doorgegeven om vandaag tot ons te spreken; en ik wilde de actualiteit en de vitaliteit van het stuk – zijn ‘relevantie’, om een vaak misbruikt woord te gebruiken – overbrengen op lezers die van dit werk nog nooit hadden gehoord. Zenders werk, dat ik heb uitgevoerd in Amsterdam en in Wenen, brengt dit streefdoel in de praktijk. Het verbindt het werk met zijn eigen geschiedenis en blaast het nieuw leven in voor wie misschien terugdeinsden voor het vermeende exclusivisme van het liedrecital. Ik blijf beweren dat Schuberts Winterreise iedereen kan aanspreken. Zenders visie zorgt gewoon voor een andere toegang tot het stuk.

Vertaling: Xavier Verbeke