Een essentieel werk voor ons allen.

Waarom wou u het publiek deze cyclus aanbieden?

Ik heb me altijd al erg met deze componist verbonden gevoeld. Beethovens werken behoren tot de allereerste partituren die ik als jonge pianist bestudeerde. Ik herinner me ook dat mijn grootvader uit Turkije een uitgave van Beethovens symfonieën had meegebracht waarvan het papier zo broos was dat het tussen de vingers versnipperde. Het is een van de eerste orkestpartituren die ik in bezit kreeg en de studie ervan liet een diepe indruk op me na. Sindsdien heb ik de afzonderlijke symfonieën van Beethoven met verschillende orkesten gedirigeerd. Met het Symfonieorkest van de Munt hebben we nu de kans om een volledige cyclus neer te zetten. Als muziekdirecteur vindt ik het belangrijk om het orkest te laten studeren op de fundamentele werken. En Beethoven behoort, net als Haydn en Mozart, tot de essentiële klassiekers van het symfonische repertoire. Beethovens symfonieën bieden de kans om een aantal technische aspecten uit te diepen die wezenlijk zijn voor het werk van een orkest.

Beethovens Negende is de allereerste symfonie die een beroep doet op solostemmen en een koor.

In februari 2018 dirigeerde u een familieconcert waarin u Rimski-Korsakovs Shéhérazade van tekst en uitleg voorzag. Deze Beethovencyclus is een aanleiding om ook volgend seizoen een familieconcert te organiseren.

Het Shéhérazade-concert was een groot succes en het was dan ook logisch om er een vervolg aan te geven. Het volgende family concert wordt veeleer een avond rond de figuur van Beethoven zelf, dan over een specifiek werk. Voor Rimski-Korsakov had ik als insteek de werking van het orkest gekozen: wat is de rol van de dirigent, wat is een orkestratie enz. Volgend seizoen concentreer ik me op Beethoven zelf: zijn parcours, zijn invloeden, zijn ontwikkeling.

De Negende symfonie is tien jaar na de Achtste gecomponeerd. Hoe evolueerde Beethovens muzikale idioom in de tussentijd en wat zijn de specifieke kenmerken van zijn laatste symfonie?

Beethovens Negende is de allereerste symfonie die een beroep doet op solostemmen en een koor. Daarnaast duurt de finale even lang als toen gangbaar was voor een hele symfonie. Het werk valt ook op door het gebruik van het recitatief – zo is er in het slotdeel een innoverend recitatief op de contrabas en de cello. Zoals we uit zijn briefwisseling en zijn schetsen weten, was Beethoven al lang over die vernieuwingen aan het denken. Kijken we naar zijn eerste ontwerpen, dan valt op dat hij al snel de harmonie of het ritme vindt, maar dat de melodie meer zoekwerk vraagt. Daarnaast is dit werk enorm gelaagd; en zelfs door slechts op één van die lagen te focussen, kan men het stuk van begin tot het einde begrijpen. Zo begint elk deel met een dalend arpeggio in d klein, dat ritmisch telkens anders wordt behandeld. Ook qua orkestratie horen we in elk deel variaties in de combinaties en de kleuren die ze voortbrengen. In zekere zin heeft Beethoven een monumentaal werk opgebouwd met een minimum aan middelen.

De omvang en ongelooflijke vindingrijkheid van dit werk zijn des te verrassender wanneer men bedenkt dat Beethoven doof was toen hij het schreef…

We weten niet in hoeverre de anekdotes die daarover de ronde doen op waarheid berusten. Zo wordt verteld dat Beethoven op de avond van de creatie van de Negende bleef dirigeren terwijl het werk al ten einde was en dat Caroline Unger, de soliste die in de finale de altstem zong, naar hem toe is gegaan, hem bij de schouders heeft gevat en hem heeft omgedraaid, zodat hij kon zien met welk een geestdrift het publiek reageerde. Dat is natuurlijk allemaal heel romantisch. Toch is het aannemelijk dat Beethoven ernstig gehoorverlies leed, zoals te lezen staat in zijn Heiligenstädter Testament, een brief die hij in de vroege jaren 1800 schreef. In dat document aanvaardt Beethoven de afzondering die hem door de doofheid ten deel valt, geeft hij een betekenis aan zijn marginalisering, maar blijft hij vastberaden om zijn artistieke missie te volbrengen. Alles wat hij daarna schreef, vloeit voort uit die vaststelling en die ambitie. Door haar spirituele insteek en krachtige politieke boodschap is de Negende symfonie als het ware de ultieme verwezenlijking van Beethovens project.

Men zou kunnen zeggen dat Beethoven met zijn eerste acht symfonieën is uitgestegen boven de vorm die hij uit het verleden overnam en dat hij met de Negende zichzelf nog een keer overtrof. Welke plaats neemt dit werk volgens u in de geschiedenis in?

De Negende is voor iedere musicus een monument. Ze drukte haar stempel op generaties componisten en geldt nu algemeen als een keerpunt in de ontwikkeling van het genre. Ze lokte zelfs bijgelovige reacties uit. Gustav Mahler, bijvoorbeeld, zag erg op tegen het schrijven van zijn eigen negende symfonie. Beethoven en later Bruckner waren immers kort na het componeren van hun Negende overleden. Wagner zei dat Beethovens Negende als een afsluiting in de muziek vormde, dat ze een bepaalde ontwikkeling afrondde. Maar we kunnen evengoed zeggen dat ze een startpunt is, dat ze voorbereidt wat erna komt. Los van het muzikale belang is de Negende voor ons allen een essentieel werk. Haar boodschap van vrede en verbroedering gaat ons allen aan.

Vertaling: Maxime Schouppe